Strona archiwlana F i t o t e r a p i a

Niepokalanek pospolity, czyli pieprz mnichów (niepokalanek pieprzowy) - Vitex agnus castus /Chaste Tree, Mönchspfeffer/ (Verbenaceae)

Henryk Różański

Niepokalanek pospolity - Vitex agnus castus źródło obrazka: http://www.gudjons.com/index2.htm

Surowiec

Niepokalanek występuje w Południowej Europie i w zachodniej Azji. W wielu krajach jest uprawiany (jako roślina ozdobna - krzew i lecznicza). Do celów leczniczych zbierane jest ziele i owoc niepokalanka - Herba et Fructus Agni casti (seu Herba et Fructus Viticis). Z surowców sporządzane są nalewka, ekstrakt i napar.

Skład chemiczny

Niepokolanaek zawiera glikozydy irydoidowe (agnozyd - 0,6%, eurostozyd - 0,07%, aukubinę - 0,3%), flawonoidy (kastycynę, witeksyna, orientyna, kempferol), alkaloidy (witycyna), olejek eteryczny - ok. 1,5% (sabinen - 22%, 1,8-cyneol - 20%, alfa-pinen - 6%, beta-pinen, linalol, mircen, kariofilen),  seskwiterpeny, beta-sitosterol, beta-sitosterol-3-O-glikozyd, kwas kawowy, kwas hydroksybenzoesowy, diterpeny (witeksylakton = vitexilactone, 6ß,7ß-diacetoxy-13-hydroxy-labda-8, 14-diene, rotundifuran; badania nad diterpenami: Ursula Dold, Institute of Pharmacy, University of Basel, Szwajcaria).

Działanie farmakologiczne

Moczopędne, napotne, przeciwgorączkowe, rozkurczowe, regulujace układ dokrewny, antylaktogenne, antyandrogenne (?), odkażające, uspokajające, przeciwdepresyjne, żółciopędne. Hamuje wydzielanie prolaktyny (hormon laktogenny, laktotropina). Pobudza receptory dopaminoergiczne, zwiększa produkcje estrogenów (?). Pobudza i wzmaga czynność ciałka żółtego, hamuje wydzielanie folikulostymuliny FSH, lecz pobudza czyności  lutropiny LH przysadkowej. Przywraca prawidłową równowagę hormonalną: progesteron-estrogeny. Zapobiega zmianom zwłóknieniowym piersi. Zapobiega i leczy endometriozę (zapalenie błony śluzowej macicy). Znosi zespół napięcia przedmiesiączkowego. Stabilizuje cykl menstruacyjny. Usuwa przykre objawy przekwitania związane z zaburzeniami hormonalnymi na osi: podwzgórze-przysadka-jajnik oraz niedoborem progesteronu.  Antagonista amfetaminy. Łącznie z wyciągami kozłkowymi (walerianowymi) działa silniej przeciwbólowo i silniej uspokajająco niż każde z osobna.  Obniża stężenie cholesterolu we krwi. Badania prowadzone na Uniwersytecie w Bazylei dowodzą, że ekstrakty z niepokalanka wzbudzają apoptozę komórek nabłonkowych, hamują proliferację nabłonków i mają właściwości cytotoksyczne. Działają tak między innymi na gruczoł krokowy. Działanie antyandrogenne i estrogenne niepokalanka jest sprawą kontrowersyjną. Zależy od wypadkowej działania poszczególnych składników czynnych rośliny i ich stosunków ilościowych. Jest także uzależnione od stosunków ilościowych hormonów tropowych i płciowych u pacjenta. Prolaktyna hamuje wytwarzanie estrogenów. Zatem inhibicyjne (hamujące) działanie niepokalanka na wydzielanie prolaktyny pozwala na zwiększone uwalnianie i działanie estrogenów. Prolaktyna u kobiet i mężczyzn ogranicza działanie alfa-redukatazy testosteronu i hamuje przekształacanie testosteronu w dihydrotestosteron DHT. Zatem nadmierne dawki niepokalanka mogą  działać androgennie, a nie antyandrogennie, bowiem zmniejszają aktywność prolaktyny i jej hamujący wpływ na działanie 5-alfa-reduktazy testosteronowej. Z drugiej jednak strony nadmiar prolaktyny powoduje zmniejszone uwalnianie gonadotropin, co powoduje zanik miesiączki u kobiet i impotencję (niemoc płciową) u mężczyzn. Zatem podanie wówczas niepokalanka będzie działać leczniczo. Należy też pamiętać, że niepokalanek pobudza wytwarzanie progesteronu, który nasila trądzik. Jeżeli niepokalanek zahamuje działanie i uwalanianie folikulostymuliny FSH, wówczas wystąpi inhibicyjny (hamujący) wpływ na syntezę estrogenów w komórkach ziarnistych jajników; ponadto zajdzie inaktywacja (unieczynnienie) aromatazy przekształcającej androgeny w estrogeny. Wtedy niewątpliwie będziemy mieli efekt androgenny po zastosowaniu niepokalanka. U mężczyzn niepokalanek poprzez hamowanie hormonu FSH może zatrzymywać spermatogenezę i syntezę białka wiążącego androgeny ABP, co wpływa negatywnie na proces wytwarzania plemników i  płodność mężczyzny. Istnieje jeszcze inny ważny punkt odziaływania niepokalanka: LH (lutropina). Niepokalanek pobudza wydzielanie LH, przez co działa stymulująco na owulację, wytwarzanie ciałka żółtego i syntezę progesteronu. U mężczyzn LH zwiększa wytwarzanie i uwalnianie testosteronu w komórkach Leydiga jąder. U kobiet lutropina LH zwiększa wydzielanie androstendionu i testosteronu w komórkach tekalnych pęcherzyków jajnikowych. W rzeczywistości jednak nie wiemy, czy w ustroju kobiety nastąpi aktywacja aromatazy i przekształcenie androstendionu i testosteronu w estrogeny (estron, estradiol), czy też nastąpi uwolnienie androgenów wprost do krwi bez ich przemiany (efekt androgenny). W pierwszym przypadku uzyskamy efekt przeciwtrądzikowy (estrogenny) i zanik objawów trądziku. W drugim przypadku nastąpi pogorszenie objawów trądzikowych. Zatem przeciwtrądzikowe działanie niepokalanka nie jest pewne i zależy od wielu czynników endogennych i egzogennych.

Wskazania

Zespoł napięcia przedmiesiączkowego. Bolesne, nieregularne miesiączkowanie. Niepłodność spowodowana niewydolnoscią ciałka żółtego i niedoborem progesteronu. Mlekotok. Poronienia związane z endometriozą. Zwłóknienia piersi. Mlekotok. Zaburzenia hormonalne na osi - podwzgórze-przysadka-jajniki. Hiperprolaktynemia (nadmiar prolaktyny). Objawy związane z okresem przekwitania (menopauzy).  Trądzik nasilający się podczas miesiączki, w tym różowaty.  Leczenie innych rodzajów trądzików niepokalankiem nie jest uzasadnione.

Niepokalanek źródło obrazka: http://www.gesundheitsweg.ch

Przeciwwskazania

Nowotwory piersi. Niedobór prolaktyny. Uczulenie na preparat. Niedokrwistość.

Liście niepokalanka źródło obrazka: http://www.biosurvey.ou.edu

Preparaty i dawkowanie

1. Ekstrakt płynny z niepokalanka - Extractum Agnus castus: 1 część zmielonego świezego lub suchego surowca zalać 1 częścią alkoholu 40-45%, wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 1 ml 4 razy dziennie lub 2 ml 2 razy dziennie. 2. Ekstrakt suchy z niepokalanka:  250-280-300 mg 2-3 razy dziennie. 3. Nalewka z niepokalanka - Tinctura Viticis (Agnus castus): 1 część rozdrobnionego suchego lub świeżego surowca zalać 3 częściami alkoholu 40-45%; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3 ml co 6 godzin lub 5-6 ml 2 razy dziennie.   4. Napar Infusum - Agnus castus - 1 łyżka surowca na 1 szklankę wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki. 5. Evana (Boehringer Ingelheim) - tabl. powl. - 1 tabletka 2 razy dziennie. 6. Chaste Tree Berry (Vitex Agnus Castus Berry) 4:1 Extract plus Ground Berry - kapsułki: 1-2 kapsułki 1 raz dziennie. Inne nowoczesne preparaty: Femaprim - kapsułki, Vitex - kapsułki, PMS Formula a woman’s formula  - kaspułki, Three Capsules of FemActin contains - kapsułki. Subvene - opakowanie 60 ml -  jest to krem zawierający wyciąg z niepokalanka. Przeznaczony jest do pielęgnacji skóry u osób z zaburzeniami hormonalnymi (progesteron-estrogeny).  Dostępny w sklepach on-line.

Niepokalanek pospolity źródło obrazka: http://www.systbot.unizh.ch

F i t o t e r a p i a

Dokument i receptury chronione prawami autorskimi! Poznań 2004